Ο αγώνας του ΟΚΑΝΑ και του Προμηθέα κατά τη διάρκεια της πανδημίας

Ο Θανάσης Θεοχάρης, Πρόεδρος του Οργανισμού Καταπολέμησης Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ) και ο Γιώργος Καλαμίτσης, Πρόεδρος του Συλλόγου Ασθενών Ήπατος «Προμηθέας» απαντούν σε ερωτήσεις του κοινού και της αρχισυντάκτριας του Health Daily Νέλλης Καψή στο #Communitytalks/healthdaily για την προστασία των ιδιαίτερα ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού.

Θανάσης Θεοχάρης, Πρόεδρος ΟΚΑΝΑ

1. Οι ομάδες που αναφέρατε στο Community Talks, έχουν στόχο την κάλυψη των πρωταρχικών αναγκών των αστέγων και των χρηστών ουσιών. Έχετε καταγράψει ποιες είναι αυτές οι ανάγκες; Μπορούν να καλυφθούν αυτές σε μια πιο μόνιμη φάση ή μόνο για όσο χρόνο διαρκεί το πρόγραμμα;

Απάντηση: Ο ΟΚΑΝΑ όλα αυτά τα χρόνια της δράσης του στο πεδίο της πρώτης γραμμής συνεχώς καταγράφει τις ανάγκες των χρηστών ουσιών που παρακολουθούν θεραπευτικά προγράμματα είτε είναι άστεγοι, είτε όχι. Οι ανάγκες αυτές σχετίζονται κυρίως με την επιβίωση (σίτιση, στέγαση) όταν πρόκειται για άστεγους. Κοινή ανάγκη για άστεγους και μη είναι η διασύνδεση των ατόμων αυτών με υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, με κοινωνικές υπηρεσίες και άλλους φορείς, όπως Δήμους, αστυνομία, ασφαλιστικά ταμεία, τράπεζες.

Με τη ίδρυση του Ξενώνα Μεταβατικής Φιλοξενίας στο Ιονίς - για πρώτη φορά - θα διερευνηθούν σε μεγαλύτερο βάθος και συστηματικά οι ανάγκες των ανθρώπων που είναι ταυτόχρονα και άστεγοι και χρήστες. Ωστόσο, υπάρχουν ήδη στοιχεία που συγκεντρώσαμε μέσα από την εμπειρία και τη δουλειά στο πλαίσιο των προγραμμάτων Streetwork αλλά και των θεραπευτικών προγραμμάτων, τα οποία εξυπηρετούν άστεγους χρήστες, και φαίνεται πως οι ανάγκες τους αποτελούν έναν συνδυασμό των αναγκών των δύο προαναφερθέντων πληθυσμών. Οι ανάγκες αυτές μπορούν να καλυφθούν μακροπρόθεσμα με την παράταση λειτουργίας των Ξενώνων ή την ίδρυση νέων, οι οποίοι θα λειτουργούν σε μόνιμη βάση, καθώς επίσης και με την ενίσχυση και εντατικοποίηση των υπηρεσιών της πρώτης γραμμής. Οφείλουμε να συνεχίσουμε τη συντονισμένη προσπάθεια ώστε οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν προβλήματα ουσιοεξάρτησης να ζουν αξιοπρεπώς και να επανενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο.

2. Ποια είναι τα βασικά προβλήματα των χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών στην Ελλάδα;

Απάντηση: Οι χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, αντιμετωπίζουν πλήθος προβλημάτων. Τα κυριότερα εξ' αυτών είναι η αυξημένη θνησιμότητα και η σωματική και ψυχιατρική συννοσηρότητα (HIV, Ηπατίτιδα Β, C και ηπατοπάθειες, φυματίωση και πνευμονοπάθειες, μολύνσεις και λοιμώξεις, ατυχήματα και

τραυματισμοί, καρδιοπάθειες, δερματικά νοσήματα, νεοπλασίες και προβλήματα από όλο το φάσμα των ψυχικών παθήσεων). Τα προβλήματα αυτά επιδεινώνονται λόγω κακής πρόσβασης στο σύστημα υγείας, χαμηλής βαθμίδας εκπαίδευσης και απουσίας επαγγελματικής κατάρτισης, συχνής εμπλοκής με το νόμο και υψηλών ποσοστών φυλάκισης και κάθειρξης, οικονομικής ανέχειας και προβλημάτων επιβίωσης (σίτιση και στέγαση), στιγματισμού και κοινωνικής περιθωριοποίησης ή αποκλεισμού. Εκτός αυτών, οι Έλληνες χρήστες ειδικότερα, αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που προκύπτουν από την πολλαπλή χρήση ουσιών (οπιοειδή, βενζοδιαζεπίνες, αλκοόλ, μεθαμφεταμίνη, κάνναβη και ταμπάκο, τα οποία χρησιμοποιούνται συχνά από το ίδιο άτομο), καθώς και από τα αυξημένα ποσοστά ενέσιμης χρήσης, η οποία πολλές φορές γίνεται από κοινού με άλλους χρήστες. Όλα αυτά συνθέτουν έναν εξαιρετικά δύσκολο συνδυασμό, ο οποίος έχει ως αποτέλεσμα την επιπρόσθετη - πέραν της χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών - εμφάνιση συννοσηρότητας και λοιμώξεων στους εξαρτημένους.

3. Τι έχει γίνει με τους χώρους εποπτευόμενης χρήσης ναρκωτικών ουσιών, οι οποίοι είχαν με νόμο δημιουργηθεί και για τις οποίες υπήρχαν και αντιδράσεις; Λειτουργούν οι χώροι αυτοί και εάν ναι με ποιο τρόπο; Εάν δεν λειτουργούν, έχει υπάρξει κάποιο άλλο σχέδιο;

Απάντηση: Ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. έχει από τα μέσα του 2019 δημιουργήσει τον πρώτο, μετά τη διακοπή λειτουργίας του «Οδυσσέα» (πρόγραμμα ΕΣΠΑ του 2013-14), Χώρο Εποπτευόμενης Χρήσης (ΧΕΧ) στο κέντρο της Αθήνας. Προκειμένου να επαναλειτουργήσει ο Χώρος αυτός, ο Οργανισμός έχει καταθέσει Αναλυτικό Φάκελο στο Υπουργείο Υγείας και αναμένει την σχετική έγκριση. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι με νέα Υπουργική Απόφαση της 16/4/2020 επανακαθορίστηκαν οι όροι και οι προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας των ΧΕΧ, αλλά και επιμέρους θέματα, όπως η στελέχωση, η στέγαση και η καταγραφή των ληπτών υπηρεσιών τους. Μία ακόμη καινοτομία στην υπουργική αυτή απόφαση είναι η δυνατότητα ίδρυσης και λειτουργίας κινητών μονάδων ΧΕΧ. Επιτρέπεται πλέον στον Οργανισμό να λειτουργεί σταθερούς ή κινητούς Χώρους Εποπτευόμενης Χρήσης (ΧΕΧ), με καθορισμένες προδιαγραφές λειτουργίας, ώστε να καλύψει ανάγκες στις περιοχές που δραστηριοποιείται. Δεδομένου ότι η εξέλιξη αυτή είναι αρκετά πρόσφατη (και μάλιστα εν μέσω της πανδημίας- COVID-19), ο ΟΚΑΝΑ σκοπεύει σύντομα να προβεί σε επανασχεδιασμό των δράσεων του, προσαρμόζοντάς τες στα νέα δεδομένα.

4. Μιλήσατε για υποκατάσταση όταν αναφερθήκατε στους χρήστες ουσιών. Πόσο αξιόπιστη και βιώσιμη σε βάθος χρόνου είναι η λύση αυτή σε σχέση με την απεξάρτηση των χρηστών μέσω προγραμμάτων ψυχολογικής υποστήριξης που δεν χρησιμοποιούν άλλες εξαρτησιογόνες ουσίες. Τέτοια προγράμματα δεν τρέχει και ο ΟΚΑΝΑ;

Απάντηση: Η θεραπεία υποκατάστασης είναι η μόνη θεραπεία της εξάρτησης, η οποία έχει τεκμηριωθεί σε επίπεδο συστηματικών ανασκοπήσεων Cochrane, παραμένοντας ταυτόχρονα η πλέον αποτελεσματική σε σχέση με το κόστος και εκείνη με τη μεγαλύτερη θετική επίδραση στη Δημόσια Υγεία. Η θεραπεία αφορά αρκετά μεγάλους πληθυσμούς χρηστών όπου και απευθύνεται και είναι η πλέον δημοφιλής στους πληθυσμούς αυτούς.

Ωστόσο, δεδομένου του ότι αφορά ειδικά στην εξάρτηση από οπιοειδή, και όχι άλλες ουσίες, τα προγράμματα απεξάρτησης λειτουργούν συμπληρωματικά ως προς αυτήν και όχι ανταγωνιστικά. Σήμερα θεωρείται αναγκαίο να είναι διαθέσιμη μια ποικιλία θεραπευτικών παρεμβάσεων, που να καλύπτουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο φάσμα αναγκών και έχει αποδειχθεί πως είτε προσελκύουν χρήστες με διαφορετικά χαρακτηριστικά (ηλικία, κοινωνική κατάσταση, ουσία προτίμησης κλπ), είτε οι ίδιοι χρήστες επιλέγουν σε διαφορετικές φάσεις της ζωής τους διαφορετικούς τύπους θεραπείας, μέχρι να καταλήξουν σε εκείνη τη θεραπεία που θα τους βοηθήσει περισσότερο.

Στόχοι των προγραμμάτων υποκατάστασης του Ο.ΚΑ.ΝΑ. αποτελούν η ελαχιστοποίηση των κινδύνων από τη χρήση, τόσο για το χρήστη ουσιών, όσο και για το κοινωνικό σύνολο, η ευρέως καλούμενη «Μείωση της Βλάβης», αλλά και η απεξάρτηση των χρηστών από όλες τις ναρκωτικές ουσίες, συμπεριλαμβανομένων και των υποκατάστατων. Προς υλοποίηση του δεύτερου στόχου ο Οργανισμός λειτουργεί προγράμματα Εντατικής Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης και Κοινωνικής Επανένταξης, είτε εντός των Μονάδων Ολοκληρωμένης Θεραπείας των Εξαρτήσεων, είτε ως εξειδικευμένες δομές. Η προσέγγιση του ΟΚΑΝΑ είναι μία ολιστική προσέγγιση και παρέχει θεραπευτικές επιλογές με ή χωρίς υποκατάσταση.

5. Ο ΟΚΑΝΑ έχει ένα «αμαρτωλό» παρελθόν και δεν έγινε γνωστό εάν υπήρξε κάποια τελική «κάθαρση» με τιμωρία των υπευθύνων ή εάν η όλη υπόθεση ήταν απλώς φημολογίες. Τι έχει γίνει από την πλευρά σας για τη διαφάνεια και λογοδοσία στον οργανισμό; Έχει αλλάξει η αντίληψη του κόσμου για τον οργανισμό και το έργο του;

Απάντηση: Ο ΟΚΑΝΑ είναι ένας οργανισμός που κατά καιρούς έχει ελεγχθεί για διάφορα θέματα. Κάποιες από τις ελεγκτικές διαδικασίες έχουν τελεσφορήσει, κάποιες εκκρεμούν και είναι ακόμη στο στάδιο της διερεύνησης. Τα αποτελέσματα των διαδικασιών αυτών είναι πάντα δημόσια και διαθέσιμα εφόσον ζητηθούν.

Η αντίληψη του κόσμου για τον ΟΚΑΝΑ είναι ένα σημείο που χωρά πολλή συζήτηση και ανάλυση. Η κοινωνία πολλές φορές κρίνει τη δράση ενός τέτοιου οργανισμού από τις παθογένειές του. Σαφώς αυτό είναι ένα σημείο αναφοράς. Δεν θα πρέπει εντούτοις να διαφεύγει από την μνήμη και την συλλογική μας αντίληψη για τον ΟΚΑΝΑ ο αριθμός των ατόμων που εξυπηρετεί (περίπου 8500 εξαρτημένοι σε προγράμματα υποκατάστασης), οι υπηρεσίες που παρέχει προκειμένου να έχουν οι ωφελούμενοί του μία καλύτερη και μεγαλύτερη σε διάρκεια ζωή (24.700 άτομα και οι οικογένειες τους υποστηρίζονται στην Μονάδα ’μεσης Βοήθειας & Υποστήριξης, στο streetwork, από την γραμμή SOS και την ’μεση Κοινωνική Παρέμβαση), καθώς και η ουσιαστική βοήθεια στους ωφελούμενους και τις οικογένειες τους.

Η προσφορά του ΟΚΑΝΑ εκτείνεται σε ένα πολύπλευρο φάσμα υπηρεσιών και δράσεων, το οποίο δυστυχώς δεν έχει επικοινωνηθεί επαρκώς στην κοινωνία. Οφείλουμε- ως νέα Διοίκηση του Οργανισμού- να την αναδείξουμε, να ενημερώσουμε τους δυνητικά ωφελούμενους και το περιβάλλον τους για αυτή και να τους καθοδηγήσουμε προκειμένου να λάβουν τις υπηρεσίες μας.

6. Γιατί η Πολιτεία δεν φροντίζει να πάρει από τον δρόμο τους αστέγους και τους χρήστες ουσιών και να τους παρέχει μια πιο μόνιμη κατοικία, αντί να τους αφήνει στο δρόμο και να τους παρέχει ημίμετρα, όπως αυτά που περιγράψατε στην εκπομπή;

Απάντηση: Το θέμα αυτό είναι ένα γενικότερο θέμα, που ταλανίζει την κοινωνία πάρα πολλά χρόνια. Είναι ένα θέμα γενικότερης στάσης έναντι των αστέγων, όχι μόνο των εκάστοτε ηγεσιών, αλλά και της ίδιας της κοινωνίας. Ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. στη προσπάθειά του να συμβάλλει στην μείωση της βλάβης αλλά και της αξιοπρεπούς διαβίωσης των αστέγων χρηστών συμμετείχε και συνέδραμε στη δημιουργία και λειτουργία του Ξενώνα Μεταβατικής Φιλοξενίας για άστεγους ουσιοεξαρτώμενους από τον Δήμο Αθηναίων στο κέντρο της Αθήνας σε περίοδο πανδημίας. Αποτελούσε ένα αίτημα πολλών χρόνων που δυστυχώς λόγω διαφόρων αγκυλώσεων του συστήματος δεν προχωρούσε. Κι όμως εξαιτίας της ανάγκης προστασίας των ευπαθών αυτών πληθυσμών λόγω Covid-19 καταφέραμε και το υλοποιήσαμε σε δύσκολες ομολογουμένως συνθήκες μετά το κάλεσμα του Δημάρχου Αθηναίων κ. Κώστα Μπακογιάννη. Ως συνεργαζόμενος φορέας του Δήμου Αθηναίων, μπορούμε να διαβεβαιώσουμε ότι ο Ξενώνας Μεταβατικής Φιλοξενίας δεν αποτελεί ημίμετρο. Αντιθέτως, παρέχει ένα 24ωρο πλήρες φάσμα υπηρεσιών με αξιοπρεπέστατες συνθήκες διαβίωσης, υγιεινής, καθαριότητας, σίτισης, ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, ενώ παράλληλα προσφέρει τη δυνατότητα λήψης θεραπείας για τις εξαρτήσεις από τον Ο.ΚΑ.ΝΑ. και το ΚΕ.ΘΕ.Α.. Επιπρόσθετα, οι ωφελούμενοι του Ξενώνα έχουν πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη με την υποστήριξη πολυπληθούς διεπιστημονικής ομάδας, η οποία απαρτίζεται από ιατρούς, νοσηλευτές, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και ειδικούς θεραπευτές των δύο Οργανισμών. Παράλληλα, οι ωφελούμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στις κοινωνικές υπηρεσίες και στο σύστημα υγείας, συμπεριλαμβανομένων των Μονάδων Ειδικών Λοιμώξεων και των Ηπατολογικών Ιατρείων με δυνατότητα συνοδείας. Ενώ με τις υπηρεσίες μας «Δουλειά στον δρόμο» με τον πληθυσμό των αστέγων ουσιοεξαρτώμενων πετύχαμε την ενημέρωση και προφύλαξη από τον COVID-19 με αποτέλεσμα να μην έχουμε ως στιγμής κάποιον θετικό στον κορονοϊό. Η ετήσια παράταση που εξασφαλίστηκε και δόθηκε στη λειτουργία του Ξενώνα, καθώς και οι συντονισμένες προσπάθειες ίδρυσης νέων αντίστοιχων ξενώνων αποσκοπούν στη μονιμότητα και επέκταση των λύσεων αυτού του είδους.

Γιώργος Καλαμίτσης, Πρόεδρος Ασθενών Ήπατος «Προμηθέας»

Ποια η σημαντικότερη εμπειρία σας από τη δουλειά στο δρόμο με άστεγους, χρήστες ουσιών και εργάτες/ες του σεξ;

Μια πρώτη πολύ βασική εμπειρία που αποκομίσαμε από αυτή την έκτακτη κατάσταση, ήταν πως σε αυτή την κρίση, εξαιτίας του κλεισίματος των καταστημάτων, είδαμε ανθρώπους να αντιμετωπίζουν σοβαρότατα επισιτιστικά εμπόδια, ακόμα και στη στοιχειώδη πρόσβαση σε νερό. Παράλληλα όμως, κάτι που αναδείχθηκε από αυτή την κρίση, ήταν η ανθρώπινη

αλληλεγγύη, καθώς χιλιάδες συμπολίτες μας κινητοποιήθηκαν άμεσα, μέσα από χρηματικές και υλικές προσφορές, αγκαλιάζοντας το έργο μας.

Με δεδομένο ότι υπάρχουν και κάτοικοι στο κέντρο της Αθήνας, εκτός από άστεγοι και χρήστες, κάτοικοι οι οποίοι δεν μπορούν σε κάποιες περιοχές να κυκλοφορήσουν το βράδυ, τι σκοπεύετε να κάνετε ώστε να σταματήσει αυτή η αναγκαστική συγκατοίκηση; Τι θα ζητούσατε από την Πολιτεία για τις ευπαθείς αυτές ομάδες;

Ένας ακόμα παράγοντας που αναδείχθηκε από την πανδημία COVID-19, ήταν τα γρήγορα αντανακλαστικά της Πολιτείας και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μέσα σε διάστημα 2-3 εβδομάδων, ετοιμάστηκαν ξενώνες προσωρινής φιλοξενίας για άστεγους και χρήστες ενδοφλέβιων ουσιών από το Δήμο Αθηναίων, έχοντας τη δυνατότητα να φιλοξενήσουν στο σύνολο τους έως 450 άτομα, δίνοντας μια σημαντική απάντηση στο πρόβλημα της αστεγίας. Παράλληλα, η από κοινού αντιμετώπιση της πανδημίας από την τοπική αυτοδιοίκηση, τους οργανισμούς και την κοινωνία των πολιτών, ανέδειξε τη μείζονα σημασία της συνεργασίας στην επίλυση του προβλήματος. Στο ίδιο πλαίσιο, τονίζουμε την επιτακτική ανάγκη υλοποίησης των Χώρων Εποπτευόμενης Χρήσης από την Πολιτεία, για τους οποίους έχει θεσμοθετηθεί πλήρες νομικό πλαίσιο από το περασμένο Απρίλιο.

Τελικά πόσοι είναι οι ασθενείς με Ηπατίτιδα C στην Ελλάδα; Πόσοι από αυτούς έχουν πάρει την καινοτόμα θεραπεία, για την οποία έγινε τόσος αγώνας;

Στην Ελλάδα, σε επίπεδο γενικού πληθυσμού, υπολογίζεται πως περίπου 200.000 άτομα ζουν με τον ιό, με τον επιπολασμό της νόσου να αγγίζει το 1,9%, όταν όμως μόλις το 30% έχει διαγνωστεί, είτε λόγω μη εμφάνισης συμπτωμάτων είτε θεωρώντας πως η ηπατίτιδά του κοιμάται. Από το γενικό πληθυσμό, υπολογίζεται πώς οι 8 στις 10 περιπτώσεις μολύνσεων αφορούν άτομα με ιστορικό χρήσης ενδοφλέβιων ουσιών, με το επιπολασμό της νόσου στον πληθυσμό αυτό να αγγίζει το 65% βάσει στοιχείων του Εθνικού Κέντρου Πρόληψης και Τεκτηρίωσης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ). Το υψηλό αυτό ποσοστό έχει διαπιστωθεί και από εμάς, μέσα από τα ολιστικά προγράμματα αναχαίτισης και εξάλειψης της νόσου "ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ" και "ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ". Απαντώντας στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματός σας, είναι σημαντικό να εξετάσουμε την ευκολία πρόσβασης των επιμέρους πληθυσμών στην καινοτόμα θεραπεία, η οποία υπολογίζεται πως δύναται να έχει έως και 97% επιτυχία πλήρους εξάλειψης της νόσου. Πιο συγκεκριμένα, οι διαδικασίες πρόσβασης, διασύνδεσης στη θεραπεία και φροντίδας για ευάλωτες κοινωνικά ομάδες όπως άτομα που στερούνται στέγης, κρατούμενοι στα σωφρονιστικά καταστήματα καθώς και χρήστες ναρκωτικών που παρακολουθούν προγράμματα απεξάρτησης και υποκατάστασης, εξακολουθούν να είναι ιδιαιτέρως απογοητευτικές, παρά τις επιταγές του Εθνικού Σχεδίου Δράσης. Για τις ειδικές αυτές πληθυσμιακές ομάδες, οι δυσκολίες πρόσβασης στη θεραπεία εντάθηκαν ακόμα περισσότερο εν μέσω της πανδημίας COVID-19, καθώς η γενικότερη προσοχή μετατοπίστηκε τόσο στην αναχαίτηση του νέου ιού, όσο και στην προτεραιόπηση ασθενών με νόσους άμεσου κινδύνου, όπως ανοσοκατασταλμένοι και άτομα με ηπατοκυτταρικό καρκίνο. Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος ασθενών έχει

εισέλθει ομαλά στη θεραπεία, το πρόβλημα εξακολουθεί να υφίσταται για τις εν λόγω ειδικές πληθυσμιακές ομάδες.

Ποια είναι τα βασικά προβλήματα των ασθενών με χρόνια νοσήματα στην Ελλάδα;

Πέραν των επιμέρους προβλημάτων που οι ασθενείς με χρόνια ηπατικά νοσήματα καλούνται να αντιμετωπίσουν καθημερινά σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο, όπως σημάδια κατάθλιψης ή ο πρόσφατος αναίτιος οριζόντιος αποκλεισμός επί του δικαιώματός τους στην υιοθεσία, σημαντικά προβλήματα έχουν ανακύψει μέσα από την πανδημία COVID-19. Πιο συγκεκριμένα, μετά και από επικοινωνία μας με την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης του Ήπατος, διαπιστώσαμε πως ένα πολύ βασικό ζήτημα έγκειται στη συνταγογράφηση και παρακολούθηση του ασθενούς από το θεράποντα ιατρό του. Με την πλειονότητα των ηπατολογικών ιατρίων να παραμένουν σε καθεστώς αναστολής, το πρόβλημα της συνταγογράφησης εν μέρει αντιμετωπίστηκε με την εισαγωγή του προγράμματος της αύλης διαδιακασίας. Πάρα ταύτα, το ζήτημα της παρακολούθησης παραμένει καίριο, καθώς προτεραιότητα δίνεται μόνο στους ασθενείς με βαριά περιστατικά, όπως αντιρροπούμενη κίρρωση και ηπατοκυτταρικό καρκίνο. Η στρατηγική αυτή, αν και καταρχήν λογική, ελοχεύει εντούτοις τεράστιους κινδύνους για τους υπόλοιπους χρόνιους ασθενείς, καθώς η μη παρακολούθηση από το θεράποντα ιατρό τους ενδέχεται να απορρυθμίσει τη νόσο τους, κάνοντας τους ακόμα περισσότερο ευπαθείς απέναντι στην πανδημία, αλλά και γενικότερα. Παράλληλα, σημαντικό πρόβλημα εξυπηρέτησης των ασθενών έχει ανακύψει και στο εσωτερικό των κλινικών, με τα τηλεφωνήματά τους πολλές φορές να μένουν αναπάντητα, γεγονός που συνδράμει στην περεταίρω σύγχυσή τους. Τέλος, ένα εξίσσου σημαντικό ζήτημα που έχει ανακύψει εν μέσω πανδημίας, αφορά το εργασιακό σκέλος των ατόμων αυτών, καθώς μετά από σημαντικές πιέσεις από το Σύλλογό μας και την Ένωση Ασθενών Ελλάδας, εντούτοις η Κοινή Υπουργική Απόφαση της 11ης Μαίου επί των αδειών ειδικού σκοπού, αναφέρεται μονάχα στους κιρρωτικούς ασθενείς και όχι στο σύνολο των χρονίων ασθενών με ηπατικά νοσήματα.