Νόσος Αλτσχάιμερ: Η επιδημία του αιώνα

Έχουν περάσει 103 χρόνια από τότε που ο Γερµανός ψυχίατρος-νευροπαθολόγος Alois Alzheimer παρουσίασε σε ένα επιστηµονικό συνέδριο την παθολογία και τα κλινικά συµπτώµατα µιας περίπτωσης προ-γεροντικής άνοιας. Η ασθένεια αυτή, από την οποία υπέφερε µια γυναίκα 51 ετών, προς τιµήν του γιατρού που την έκανε γνωστή, ονοµάστηκε αργότερα Νόσος Alzheimer.

Παρά τα χρόνια που έχουν µεσολαβήσει, η νόσος που ταλαιπωρεί εκατοµµύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσµο –αριθµός που, σύµφωνα µε τις προβλέψεις, θα έχει τετραπλασιαστεί µέχρι το 2050 λόγω της αύξησης του προσδόκιµου επιβίωσης και της γήρανσης του πληθυσµού– παραµένει µέχρι και σήµερα µη θεραπεύσιµη, ενώ οι ερευνητές συνεχίζουν να µελετούν τις αιτίες που την προκαλούν, αφού η ακριβής αιτιολογία της παραµένει άγνωστη.

Πρόκειται για τη συχνότερη µορφή άνοιας (καταστρέφονται σταδιακά οι εγκεφαλικοί νευρώνες), πλήττει λίγο περισσότερο τις γυναίκες από τους άνδρες και εµφανίζεται κυρίως σε άτοµα της τρίτης ηλικίας. Η έκπτωση της µνήµης είναι ένα από τα πρώτα συµπτώµατα, ενώ σταδιακά και όσο η νόσος εξελίσσεται επηρεάζονται όλες οι πνευµατικές ικανότητες του ασθενούς (µνήµη, κρίση, λογική, µάθηση, αντίληψη), µε αποτέλεσµα να σηµειώνονται σηµαντικές αλλαγές στην προσωπικότητα και στη συµπεριφορά του. Με το πέρασµα του χρόνου οι δυσκολίες αυτές γίνονται τόσο σοβαρές ώστε ο ασθενής εξαρτάται ολοκληρωτικά από τους άλλους.

Μέχρι σήµερα δεν έχει βρεθεί κάποιο φάρµακο που να θεραπεύει ριζικά τη νόσο. Υπάρχουν όµως φαρµακευτικές και µη θεραπείες (π.χ. πνευµατική άσκηση) που βοηθούν σηµαντικά στη βελτίωση της ζωής των ασθενών. Η υγιεινή διατροφή και η διατήρηση της σωµατικής και πνευµατικής εγρήγορσης φαίνεται ότι προστατεύουν από την άνοια.

Η συνεχιζόµενη αύξηση των ανοϊκών ασθενών εκτινάσσει στα ύψη το κόστος φροντίδας τους, το οποίο απειλεί στο µέλλον να οδηγήσει σε χρεωκοπία εθνικά συστήµατα υγείας. Το 2005 το συνολικό κόστος της άµεσης και άτυπης περίθαλψης ασθενών µε νόσο Alzheimer και άλλες µορφές άνοιας στην Ευρώπη υπολογιζόταν σε 130 δισ.€.

Για την «επιδηµία του αιώνα», όπως ονοµάζουν πολλοί τη νόσο Alzheimer, τα προβλήµατα που δηµιουργεί στους ασθενείς και στο περιβάλλον τους, τους τρόπους αντιµετώπισής της και τις εξελίξεις σε ερευνητικό επίπεδο µας µιλά η Δρ. Παρασκευή Σακκά, νευρολόγος-ψυχίατρος, πρόεδρος της Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Αθηνών και διευθύντρια Ιατρείου Μνήµης – Τµήµατος Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων Εγκεφάλου στο Νοσοκοµείο «Υγεία».

Τι είναι η Νόσος Alzheimer;

Είναι η συχνότερη µορφή άνοιας (60% του συνόλου) από την οποία πάσχουν 160.000 άνθρωποι στην Ελλάδα και 30.000.000 σε όλο τον κόσµο. Ο όρος άνοια είναι γενικός όρος. Σήµερα αναγνωρίζουµε 100 είδη άνοιας εκτός από τη Νόσο Alzheimer.

Μερικές από αυτές;

Εκτός από τη Νόσο Alzheimer, υπάρχει η αγγειακή άνοια (10% του συνόλου των ανοιών), η άνοια µε σωµάτια Lewy (15%), η άνοια της Νόσου Parkinson, οι µετωποκροταφικές άνοιες και άλλες. Κάθε είδος άνοιας προκαλείται από διαφορετικές αιτίες, που όλες όµως καταστρέφουν τους εγκεφαλικούς νευρώνες.

Ποιες είναι οι αιτίες που προκαλούν τη νόσο;

Στον εγκέφαλο των ασθενών που πάσχουν από Νόσο Alzheimer παρουσιάζονται χαρακτηριστικά νευροπαθολογικά ευρήµατα, όπως είναι οι «γεροντικές πλάκες» και οι «νευροϊνιδιακοί σχηµατισµοί» που εντοπίζονται σε συγκεκριµένες «περιοχές» υπεύθυνες για τη µνήµη και τη µάθηση.

Σχετίζεται µε κληρονοµικούς παράγοντες;

Σύµφωνα µε τα µέχρι σήµερα επιστηµονικά δεδοµένα, κληρονοµική προδιάθεση υπάρχει σε ποσοστό µικρότερο του 3% των περιπτώσεων Νόσου Alzheimer. Στις περιπτώσεις αυτές, η ηλικία έναρξης της νόσου είναι σχετικά µικρή, µεταξύ 40 και 60 ετών. Υπάρχουν οικογένειες που τα µέλη τους εµφανίζουν µεγαλύτερη συχνότητα όψιµης έναρξης της Νόσου Alzheimer, µετά τα 70 χρόνια, φαινόµενο το οποίο µελετάται εντατικά από τους επιστήµονες.

Ποια είναι τα συµπτώµατα;

Το αρχικό σύµπτωµα της νόσου είναι η έκπτωση της µνήµης, το οποίο συχνά περνά απαρατήρητο τόσο από τον ίδιο τον ασθενή όσο και από τα µέλη της οικογένειάς του. Όσο όµως η νόσος εξελίσσεται, επηρεάζονται σταδιακά και οι δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής, δηλαδή οι κοινωνικές επαφές, η διαχείριση των οικονοµικών, η οδήγηση, η φροντίδα του εαυτού. Με την πάροδο του χρόνου οι δυσκολίες αυτές γίνονται τόσο σοβαρές ώστε ο ασθενής να εξαρτάται ολοκληρωτικά από τους άλλους. Στα παραπάνω συµπτώµατα µπορούµε να προσθέσουµε και διαταραχές στη συµπεριφορά, απάθεια ή ευερεθιστότητα, διαταραχές ύπνου και όρεξης, υπερκινητικότητα.

Ποιο είναι το µεγαλύτερο πρόβληµα που δηµιουργεί η νόσος στους ασθενείς;

Το µεγαλύτερο πρόβληµα είναι η αρνητική επίδραση στην ποιότητα ζωής των ασθενών και των οικογενειών τους, µε αποτέλεσµα τραγική ψυχική, σωµατική και οικονοµική επιβάρυνση.

Ποια είναι η εξέλιξη και η διάρκεια της νόσου;

Η νόσος εξελίσσεται σε τρία στάδια: ήπιο (έως 3 χρόνια), µέτριο (έως 8 χρόνια) και σοβαρό (έως 3 χρόνια).

Πλήττει περισσότερο άνδρες ή γυναίκες;

Υπάρχει µικρή υπεροχή του γυναικείου φύλου.

Πώς γίνεται η διάγνωση;

Σήµερα οι απαιτήσεις διάγνωσης και αντιµετώπισης των ανοϊκών συνδρόµων είναι πλέον υψηλές. Υπάρχει εξειδίκευση κλινική (ιατρική και νευροψυχολογική) και παρακλινική (νευροαπεικονιστικές µέθοδοι, βιολογικοί δείκτες στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό και στο αίµα). Πρόσφατες µελέτες έδειξαν ότι συνήθως οι ανοϊκοί ασθενείς εξετάζονται από ειδικό γιατρό 3 χρόνια µετά την εµφάνιση των πρώτων συµπτωµάτων και ότι η καθυστέρηση στη διάγνωση και στη θεραπεία έχει αρνητικές συνέπειες στη συνολική πορεία της νόσου.

Είναι σηµαντική η ακριβής και πρώιµη διάγνωση;

Εξασφαλίζει έγκαιρη παρέµβαση, οµαλότερο πέρασµα των σταδίων της νόσου και υψηλότερη ποιότητα ζωής επί µακρότερο χρονικό διάστηµα. Επιτρέπει εύστοχες θεραπευτικές στρατηγικές, φαρµακευτικές ή µη, καθώς και πρόληψη. Η διάγνωση οφείλει να γίνεται από ειδικούς γιατρούς, ενώ ο παθολόγος/οικογενειακός γιατρός πρέπει να συντονίζει, να ενηµερώνεται και να έχει τη συνολική ευθύνη για την υγεία του ασθενούς.

Υπάρχουν τρόποι για να αποφύγουµε τον κίνδυνο της νόσου;

Σήµερα αυξάνονται αλµατωδώς οι επιστηµονικές ενδείξεις που συνδέουν τους γνωστούς παράγοντες κινδύνου για την καρδιαγγειακή νόσο (υπέρταση, διαβήτη, υπερχοληστερολαιµία, παχυσαρκία, κάπνισµα) και µε τη νόσο Alzheimer, γεγονός που επιτρέπει την πρόληψή της. Πρόσφατες σχετικές µελέτες δείχνουν ότι ο έλεγχος της αρτηριακής πίεσης, του σωµατικού βάρους, των επιπέδων σακχάρου και χοληστερόλης στο αίµα είναι τόσο ευεργετικός για τον εγκέφαλο όσο και για το καρδιαγγειακό σύστηµα. Επίσης, η υγιεινή διατροφή, η διατήρηση σωµατικής αλλά και πνευµατικής εγρήγορσης φαίνεται ότι προστατεύουν από την άνοια. Πολλές έρευνες υποστηρίζουν ότι όσοι ασκούνται πνευµατικά (σπουδάζοντας, διαβάζοντας, παιδεύοντας το µυαλό τους µε σταυρόλεξα, επιτραπέζια παιχνίδια κ.ά.) παθαίνουν νόσο Alzheimer σε µικρότερη συχνότητα και σε ηπιότερη µορφή.

Υπάρχει πλήρης ίαση;

Όχι. Σήµερα υπάρχει µόνο συµπτωµατική θεραπεία της Νόσου Alzheimer.

Υπάρχει φαρµακευτική αγωγή για την αντιµετώπιση ή την καθυστέρηση της νόσου;

Είναι αλήθεια ότι µέχρι σήµερα δεν έχει βρεθεί κάποιο φάρµακο που να θεραπεύει ριζικά τη Νόσο Alzheimer. Υπάρχουν όµως φαρµακευτικές και µη θεραπείες που βοηθούν σηµαντικά στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ασθενών. Έχει αποδειχθεί ότι τα άτοµα που υποφέρουν από τη Νόσο Alzheimer έχουν ελαττωµένα επίπεδα ακετυλχολίνης, µιας ουσίας που παίζει σηµαντικό ρόλο στη µνηµονική διαδικασία. Σήµερα, υπάρχουν συγκεκριµένα φάρµακα που µπορούν να αναστείλουν το ένζυµο που αποδοµεί την ακετυλχολίνη, βελτιώνοντας µε αυτό τον τρόπο τη µνήµη και καθυστερώντας την εξέλιξη της νόσου.

Ποια είναι η αποτελεσµατικότητά τους;

Όσο νωρίτερα χορηγηθούν τα σκευάσµατα αυτά, τόσο µεγαλύτερη είναι η αποτελεσµατικότητά τους. Τα φάρµακα αυτά ονοµάζονται αναστολείς της χολινεστεράσης και είναι η δονεπεζίλη (π.χ. Aricept), η ριβαστιγµίνη (π.χ. Exelon) και η γκαλανταµίνη (π.χ. Reminyl). Πρόσφατα κυκλοφόρησε νέο φάρµακο, η µεµαντίνη (π.χ. Ebixa) που ενδείκνυται για τη θεραπεία ασθενούς µε µέτρια και σοβαρή Νόσο Alzheimer. Επιπλέον, υπάρχει ένας αριθµός άλλων φαρµάκων που µπορούν να ανακουφίσουν την κατάθλιψη, τη σύγχυση, την αϋπνία και άλλα συµπτώµατα συµπεριφοράς, τα οποία είναι πιθανόν να εµφανιστούν στην πορεία της νόσου.

Οι στατίνες είναι φάρµακα, που ως γνωστό, χρησιµοποιούνται για τη µείωση της χοληστερίνης. Αληθεύει ότι χρησιµοποιούνται και για τη θεραπεία ή την πρόληψη της Νόσου Alzheimer;

Η χοληστερίνη αποτελεί παράγοντα κινδύνου για τη Νόσο Alzheimer και καλό είναι να ελέγχεται είτε µε δίαιτα είτε µε φάρµακα (στατίνες). Οι στατίνες όµως δεν αποτελούν θεραπεία για τη Νόσο Alzheimer.

Σε µια συνέντευξή σας είχατε πει ότι «από τη νόσο Alzheimer δεν πάσχει µόνο ο ασθενής αλλά ολόκληρη η οικογένεια». Γιατί συµβαίνει αυτό;

Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι ανοϊκοί ασθενείς φροντίζονται στο σπίτι από τα µέλη των οικογενειών τους (σύζυγοι, παιδιά, αδέλφια). Στην Ελλάδα η οικογένεια διατηρεί την ευθύνη της φροντίδας των ασθενών ακόµη και όταν υπάρχουν επαγγελµατίες βοηθοί ή οι ασθενείς νοσηλεύονται σε ιδρύµατα. Η επιβάρυνση από τη φροντίδα ενός ανοϊκού ασθενή µπορεί να είναι ψυχική, σωµατική και οικονοµική. Οι αυξηµένες απαιτήσεις φροντίδας των ανοϊκών ασθενών επιδρούν στην υγεία των φροντιστών, επηρεάζουν τη συµµετοχή τους σε κοινωνικές και επαγγελµατικές δραστηριότητες, περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους, κλονίζουν την κοινωνική τους θέση και απειλούν την οικονοµική τους ασφάλεια. «Το να είσαι φροντιστής είναι µια απαιτητική και σκληρή δουλειά». Για όλους αυτούς τους λόγους υποστηρίζω ότι από τη Νόσο Alzheimer δεν πάσχει µόνο ο ασθενής αλλά ολόκληρη η οικογένεια.

Επίσης σ’ ένα άρθρο σας είχατε αναφέρει ότι «το κόστος φροντίδας των αυξανόµενων ανοϊκών ασθενών στο µέλλον απειλεί να οδηγήσει σε χρεοκοπία τα εθνικά συστήµατα υγείας». Θέλετε να µας εξηγήσετε τι εννοείτε;

Το 2005 το συνολικό κόστος της άµεσης και άτυπης περίθαλψης ασθενών µε Νόσο Alzheimer και άλλες µορφές άνοιας στην Ευρώπη υπολογιζόταν σε 130 δισ.€ (21.000€ ανά ασθενή), ενώ το 56% των δαπανών αυτών αναλογεί στην άτυπη περίθαλψη, εφόσον η πλειονότητα των ασθενών λαµβάνει φροντίδα στο σπίτι. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε στις 22/7/2009 συγκεκριµένες προτάσεις για την αντιµετώπιση της Νόσου Alzheimer, της άνοιας γενικότερα και άλλων νευροεκφυλιστικών παθήσεων. Οι ευρωπαϊκές χώρες καλούνται να συνενώσουν τους πόρους τους και να συντονίσουν τις ερευνητικές τους προσπάθειες στο πεδίο των νευροεκφυλιστικών παθήσεων και κυρίως της Νόσου Alzheimer, προγραµµατίζοντας για πρώτη φορά ερευνητικές δράσεις από κοινού. Είναι η πρώτη πρωτοβουλία κοινού προγραµµατισµού για το συντονισµό της έρευνας µε αντικείµενο τις άνοιες και άλλα νευροεκφυλιστικά νοσήµατα.

Γνωρίζουµε πόσοι είναι οι άνθρωποι στην Ευρώπη που πάσχουν από τη νόσο;

Στην Ευρώπη, οι πάσχοντες από Νόσο Alzheimer και άλλες µορφές άνοιας είναι σήµερα 7,3 εκατοµµύρια και ο αριθµός τους προβλέπεται να διπλασιαστεί τα επόµενα 20 έτη. Παγκοσµίως οι ανοϊκοί ασθενείς αναµένεται να ξεπεράσουν τα 100 εκατοµµύρια µέχρι το 2050. Ο προγραµµατισµός, οι επενδύσεις και η συνεργασία στο συγκεκριµένο τοµέα σήµερα είναι ζωτικής σηµασίας, τόσο για την επιστηµονική έρευνα και τον έλεγχο του κοινωνικού κόστους των ασθενειών αυτών, όσο και για την προσφορά ελπίδας, αξιοπρέπειας και ποιότητας ζωής στα εκατοµµύρια των πασχόντων και στις οικογένειές τους.

Αληθεύει ότι ερευνητές βρίσκονται κοντά στην παρασκευή εµβολίου για τη νόσο;

Πολλοί νέοι θεραπευτικοί παράγοντες ερευνούνται αυτή τη στιγµή. Μεταξύ αυτών, ενθαρρυντικά αποτελέσµατα φαίνεται ότι υπάρχουν για το Dimebon (ένα παλαιό αντιισταµινικό φάρµακο) που βρίσκεται σε προχωρηµένη φάση κλινικών δοκιµών. Φαίνεται ότι προστατεύει τα εγκεφαλικά κύτταρα στον εγκέφαλο των ανοϊκών ασθενών, σταθεροποιώντας και ενισχύοντας τη λειτουργία των µιτοχονδρίων. Τα αποτελέσµατα των κλινικών δοκιµών του εµβολίου, δηλαδή της παθητικής ανοσοποίησης κατά της Νόσου Alzheimer, αναµένονται µετά το 2011 και οι ερευνητές εκφράζουν µάλλον συγκρατηµένη αισιοδοξία. Οι οργανώσεις Alzheimer παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο στη συνολική διαχείριση της νόσου. Οι µη φαρµακευτικές θεραπείες που προσφέρουν τα Κέντρα Ηµέρας έχουν εντυπωσιακά αποτελέσµατα (νοητική ενδυνάµωση).

Ισχύει ότι τα άτοµα που πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη εµφανίζουν αυξηµένο κίνδυνο εµφάνισης της νόσου;

Πρόσφατες µεγάλες µελέτες δείχνουν ότι ο έλεγχος των αγγειακών παραγόντων κινδύνου (του σωµατικού βάρους, των επιπέδων σακχάρου και χοληστερόλης στο αίµα, της υπέρτασης και της παχυσαρκίας) συµβάλλει σηµαντικά στην πρόληψη της άνοιας και είναι τόσο ευεργετικός για τον εγκέφαλο όσο και για το καρδιαγγειακό σύστηµα.

Η διατροφή παίζει κάποιο ρόλο στην εµφάνιση της νόσου;

Από διάφορες µελέτες που διεξάγονται προκειµένου να αναγνωριστούν παράγοντες κινδύνου και µηχανισµοί προστασίας από τη Νόσο Alzheimer, διαπιστώθηκε ότι η φυσική δραστηριότητα µειώνει τον κίνδυνο εµφάνισης άνοιας. Πιθανώς ο µηχανισµός µε τον οποίο εµπλέκεται η άσκηση στον κίνδυνο για Alzheimer να αφορά τη βελτίωση της κυκλοφορίας του αίµατος γενικά και της παροχής οξυγόνου στον εγκέφαλο ειδικότερα.
Ο ρόλος της διατροφής έχει επίσης αναγνωριστεί: Γνωρίζουµε τις επιµέρους επιδράσεις των θρεπτικών συστατικών και µεγάλες κλινικές µελέτες έχουν καταδείξει το ρόλο της συνολικής πρόσληψής τους στο πλαίσιο της διατροφής. Επιπλέον η λεγόµενη Μεσογειακή Δίαιτα έχει δείξει τον προστατευτικό της ρόλο έναντι της Νόσου Alzheimer.