Δημήτρης Σταύρου Δήμου (1904-1990)

Από τη «λαϊκή σοφία» που βρίσκει τρόπο να «εξηγεί» τα πάντα, τις μάγισσες με τα ξόρκια και τους σαλούς με τα οράματά τους, μέχρι την ψυχανάλυση του Φρόιντ με την ανακάλυψη του ασυνειδήτου και τη σημασία της εξήγησης των ονείρων, και κατόπιν την υπερρεαλιστική ομάδα του Μπρετόν με την εισαγωγή στην τέχνη του ονειρικού αποτυπώματος στον καμβά και το χαρτί ως καλλιτεχνική έκφραση της προαναφερθείσας φροϋδικής ανακάλυψης, οι άνθρωποι επιχειρούν να εξηγήσουν τον εαυτό τους μέσα από το όνειρο. Το ίδιο επιχείρησε και ο Δημήτρης Σταύρου Δήμου...

Το Oνειρολόγιο

Πρόκειται για το σημαντικότερο έργο του μεταφραστή και συγγραφέα αλλά και φαρμακοποιού και διευθυντή του επιστημονικού τμήματος του υποκαταστήματος της Bayer Θεσσαλονίκης και έπειτα της Αθήνας (1939-1972) Δημήτρη Σταύρου Δήμου – ενός ανθρώπου των γραμμάτων σχεδόν άγνωστου στη χώρα του. Στο Ονειρολόγιο, το οποίο άρχισε να γράφεται μέσα στη γερμανική κατοχή (1942), διακόπηκε για κάποιο διάστημα και συνεχίστηκε από το 1963 και ύστερα για άλλα 20 χρόνια, ο συγγραφέας προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει την άγνωστη γλώσσα του ονείρου που είναι «ένας κόσμος μαγικός με τρυφερότητα έως ακραία φρίκη» (mesokosmos.blogspot.com).

Στις σελίδες του Ονειρολογίου ο συγγραφέας εκθέτει μια σειρά ονείρων του σαν να γράφει ημερολόγιο. Οι σύντομες ιστορίες, τα όνειρα που αποτύπωνε με τη γραφομηχανή του φέρνουν εικόνες του ελληνικού αστικού, κυρίως, τοπίου τόσο του μεσοπολέμου όσο και της μεταπολεμικής περιόδου. Πρόκειται για ιστορίες-όνειρα, συμβολισμούς που περιλαμβάνουν περιπάτους στην παραλία της Θεσσαλονίκης, το Καπάνι πριν τη φωτιά του 1917, τα χωράφια της Επανομής, τους εργάτες να σκάβουν στην Τσιμισκή, το γελωτοποιό Sebastian de Morra να επαγγέλλεται το λούστρο στην πλατεία του Λευκού Πύργου, καθώς και ιστορίες από το κέντρο της Αθήνας, όπου φαίνεται να ήταν η εταιρεία που εργαζόταν, επισκέψεις σε φιλικά σπίτια με παράλογους διαλόγους –πώς αλλιώς θα γινόταν αφού επρόκειτο για την καταγραφή των ονείρων του–, με χαρακτηριστικό όνειρο την επίσκεψή του στο σπίτι του μεγάλου ποιητή Ρ. Μ. Ρίλκε και της γυναίκας του, την οποία είχε ερωτευτεί:

«Είμαι, καθώς λένε, τσιμπημένος με την κυρία. Έπειτα η γνωριμία μου με τον ποιητή μού επιβεβαιώνει τη γνώμη που είχα πάντα, ότι τους ποιητές δεν πρέπει κανείς να τους γνωρίζει από κοντά. Έχουν τόσα ελαττώματα σαν άνθρωποι, ώστε η γοητεία που εξασκούν επάνω μας, όταν δεν τους γνωρίζουμε παρά μόνο από το έργο τους, χάνεται, μόλις τους γνωρίσουμε από κοντά».

«Όταν αποφάσισα για πρώτη φορά να γράψω, η κυριολεκτικώτερα να καταχωρήσω τα όνειρά μου στο “Ονειρολόγιό” μου, όπως ακριβώς ένας άλλος θα καταχωρούσε τις σκέψεις του στο “Ημερολόγιό του”, το έκανα με τη σκέψη, ότι ο σουρρεαλισμός παρ’ όλα τα σημαντικά επιτεύγματά του στη λογοτεχνία και περισσότερο στις εικαστικές τέχνες, δεν παύει μολαταύτα να είναι, τουλάχιστον εν μέρει, μια ηθελημένη προσπάθεια πρωτοτυπίας στην έκφραση» γράφει ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου του εξηγώντας, ωστόσο, πως «δεν νομίζω δηλαδή ότι ο πρωτότυπος αυτός όντως τρόπος εκφράσεως είναι απόλυτα αποτέλεσμα “ψυχικού αυτοματισμού” κατά τον ορισμό του Andrè Breton».

Σίγουρα ο ψυχικός αυτοματισμός, η βασική μέθοδος των υπερρεαλιστών και η ονειρική ατμόσφαιρα αποτυπώνονται εμφανέστερα, πείθουν και εντυπωσιάζουν περισσότερο στους πίνακες του Salvador Dali, του Max Ernst ή του Renè Magritte από ό,τι στο Ονειρολόγιο του Δήμου. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι το εγχείρημα του Έλληνα υπερρεαλιστή στερείται πρωτοτυπίας ή δε διαβάζεται με ενδιαφέρον. Απεναντίας, φαίνεται ότι το ενδιαφέρον προκύπτει από το γεγονός ότι ο συγγραφέας επιτρέπει στον αναγνώστη –μέσα από την ίδια τη φύση του κειμένου του– να «βυθιστεί» σε ό,τι πιο προσωπικό, δηλαδή στα όνειρά του, γνωρίζοντάς τον μέσα από αυτά.

Το Ονειρολόγιο του Δημ. Στ. Δήμου (έτσι υπέγραφε τα κείμενά του) είναι η προσωπική του προσπάθεια, ως άλλου υπερρεαλιστή, να καταγράψει την αλήθεια του δικού του ψυχισμού. Όπως αναφέρει και ο ίδιος στον αντι-πρόλογο του Ονειρολόγιου:
«Με την πιστή λοιπόν καταγραφή των ονείρων, προκύπτουν κείμενα που διέπονται από τον λεγόμενο “ψυχικό αυτοματισμό”, αφού δεν είναι αποτέλεσμα έλλογης αλλά υποσυνείδητης σκέψης. Στα κείμενα αυτά, ανεξάρτητα από τις ψυχαναλυτικές ή μη ερμηνείες που θα μπορούσαν τυχόν να τους δοθούν, αναγνωρίζουμε αυτούσιο τον εαυτό μας, ανόθευτον και ανεπηρέαστον από εξωτερικές επιδράσεις». Μέσα από αυτή την καταγραφή των ονείρων του επιχειρούμε να τον γνωρίσουμε.

Η καριέρα του στη Φαρμακευτική

Ο Δημ. Στ. Δήμου ανήκει στην πλειάδα των λογοτεχνών της γενιάς του μεσοπολέμου με ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Γεννήθηκε το 1904 στην Επανομή και πέθανε το Σεπτέμβριο του 1990 στη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας του ήταν φιλόλογος από τους γνωστούς γυμνασιάρχες της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος αποφοίτησε από το Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων και το 1922 φεύγει για σπουδές φαρμακευτικής, κατά την επιθυμία του πατέρα του, στο Μάρμπουργκ. Οι σπουδές του όμως ολοκληρώνονται στο Γκρατς (1923-1928) και το πτυχίο του το παίρνει το 1931 από αυτό το πανεπιστήμιο (www.ntng.gr):

«Συνοδεύω τους δύο καθηγητές. Ο καθηγητής Müller μου πετάει ένα πόντο: “στο Marbourg που φοιτήσατε τα πρώτα εξάμηνα δε θάναι όμορφα το χειμώνα”. “Έχετε δίκαιο”, αποκρίνομαι, “η ομίχλη της δυτικής Γερμανίας είναι καταθλιπτική το χειμώνα. Όμως το καλοκαίρι είναι ένας μικρός παράδεισος.” Φέρνω στο νου μου τη μικρή πανεπιστημιούπολη με τα στενά ανηφορικά δρομάκια και τον αρχαίο πύργο των Λανδγράβων της Έσσης στο δασωμένο βουναλάκι. Δεν του άρεσαν οι μετεγγραφές των φοιτητών από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο, συλλογίζομαι, φοβάται μήπως του φύγω απ’ το Graz. Καθώς εξακολουθούμε το δρόμο μας, βγάζω απ’ την τσέπη μου μια κιμωλία και του τη δίνω: “η κιμωλία σας, κύριε καθηγητά!” Την παίρνει και, καθώς είναι το πεζοδρόμιο στενό κ’ η κίνηση του δρόμου μεγάλη σε κείνο το μέρος, προχωρεί μπροστά μας χωρίς να πει τίποτε. “Δε βαριέστε τι νοιώθουν αυτοί οι φυσικομαθητικοί από φιλοσοφία!” μου λέγει ο δεύτερος καθηγητής» ή λίγο παρακάτω «Φτάνω στο χημείο, κατευθύνομαι στο εργαστήριο του επιμελητού και παίρνω από έναν σωληνοστάτη, όπου είναι τοποθετημένη μέσα σ’ ένα δοκιμαστικό σωλήνα, την ανάλυσή μου. Πρόκειται για την τελευταία, που έχω ακόμα να κάνω, τη γενική ανάλυση. Θα με παιδέψει πολύ, θάχει ένα σωρό πράμματα να προσδιορίσω ποιοτικά και ποσοτικά».

Δεν άσκησε ποτέ ελεύθερο επάγγελμα, ενώ πρωτοδιορίστηκε μάλιστα ως φαρμακοποιός του Δήμου Θεσσαλονίκης. Τέλος, το 1939 προσελήφθη στην Bayer, στο υποκατάστημα Θεσσαλονίκης, και από αυτό αποσπάστηκε στην Αθήνα το 1950 ως διευθυντής του επιστημονικού τμήματος μέχρι το 1972, οπότε συνταξιοδοτήθηκε. «Όταν φτάνουμε στην πλατεία του Κεντρικού Ταχυδρομείου, αντιλαμβάνομαι ότι το γραφείο μας που κατέχει τον πρώτον όροφο της οικοδομής στη γωνιά των οδών Ευπολίδος και Αιόλου δεν είναι όπως τώξερα όταν εργαζόμουν κ’ εγώ στην Αθήνα».

Μετά τον πόλεμο, ως αντι-ναζί άλλωστε, είχε τη δυνατότητα να μεταπηδήσει με τις ίδιες προϋποθέσεις σε άλλη αντίστοιχη ανταγωνιστική εταιρεία, ωστόσο δεν το έπραξε, μένοντας πιστός –τα δύσκολα γι’ αυτήν εκείνα χρόνια– στην Bayer, η οποία υφίστατο πιέσεις ως γερμανική επιχείρηση.

Το μεταφραστικό του έργο

Πέρα από το Ονειρολόγιο και την προσφορά αυτού του έργου του στην ενδυνάμωση του ισχνού ούτως ή άλλως υπερρεαλιστικού ρεύματος της χώρας μας, υπάρχει ένας ακόμη πολύ σημαντικός λόγος για τον οποίο ο Δημ. Στ. Δήμου αξίζει να μνημονεύεται, και αυτός δεν είναι άλλος από το γεγονός ότι ήταν ο πρώτος μεταφραστής του έργου του Φραντς Κάφκα και του Γκέοργκ Τρακλ στην Ελλάδα.

Συστηματικές δημοσιεύσεις μεταφράσεων του Δημ. Στ. Δήμου έχουμε από το 1934 στις «Μακεδονικές Ημέρες», αργότερα στις «Μορφές» και από το 1955 μέχρι το τέλος της ζωής του στη «Νέα Πορεία», όπου συναντάται και ο μεγαλύτερος αριθμός δημοσιεύσεών του. Το 1954 κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Συρόπουλου, η μετάφραση του έργου του Ρίλκε «Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριτς Μπρίγκε». Κυκλοφόρησαν ακόμα σε βιβλία οι μεταφράσεις του σε έργα του Ράινερ Μαρία Ρίλκε: «Ελεγείες του Ντουΐνο» (1975) και «Το τραγούδι της αγάπης και του θανάτου του σημαιοφόρου Χριστόφορου Ρίλκε» (1991), μετά το θάνατό του, από τις εκδόσεις Χειρόγραφα.

Λίγα από τα κείμενα του Φραντς Κάφκα που ο Δήμου πρωτοέφερε στην Ελλάδα από το 1936 («Μακεδονικές Ημέρες»), δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο με τον τίτλο «Στο υπερώο και άλλα διηγήματα», εκδόσεις Νεφέλη (1982).

Το 1983 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κωνσταντινίδη επιλογή από το ποιητικό έργο του Γκέοργκ Τρακλ «Ποιήσεις» (δεύτερη έκδοση Ροδακιό, 1993), τον οποίο επίσης εκείνος πρωτοπαρουσίασε στην Ελλάδα το 1950, όπως και τον Πάουλ Τσέλαν το 1959, στα περιοδικά «Μορφές» και «Διαγώνιος» αντίστοιχα. Από τις εκδόσεις «Νέα Πορεία» κυκλοφορούν το 1985 «Ο Λεπρός του Ρούντολφ Κάσνερ» και το 1986 τα «Μικρά δράματα» και πρόζες του Ούγκο φον Χόφμανσταλ. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί, μετά το θάνατό του, η τραγωδία του Ράινχαρντ Γκαίρινγκ «Ναυμαχία» (1993).

Εκτός όμως από τις δημοσιευμένες σε βιβλία μεταφράσεις του, έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά, κυρίως, μεταφράσεις από τους: Γκούσταβ Φάλκε, ’ρθουρ Σνίτσλερ, Χέρμαν Έσσε, Στέφαν Τσβάιχ, Τόμας Μαν, Χανς Αρπ, ’ρμην Βέγκνερ, Κρίστοφ Μέκελ, Γκύντερ ’ιχ, Γκέοργκ Χέυμ, Ρόμπερτ Βάλζερ, ’λφρεντ Ντέμπλιν, Μαξ Μπροντ, Μαρίε Λουίζε Κάσνιτς, Γκεόργκ Φορεστιέ, Χέρμαν Γκραφ Κάιζερλινγκ, Τόμας Μπέρνχαρντ και ’λφρεντ Λιχτενστάιν. Στα κατάλοιπά του περιλαμβάνονται και 470 σελίδες με τίτλο «Σκόρπια φύλλα ημερολογίου», στο οποίο αναφέρεται, πέρα από βιογραφικά στοιχεία, και σε απόψεις του γύρω από την τέχνη και τα γράμματα.

Ευχαριστούμε θερμά για τη βοήθειά της τη Ρούλα Αλαβέρα, ποιήτρια, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδας (ΚΘΒΕ) και λογοτεχνική επιμελήτρια των «Λογοτεχνικών Πρωινών».